Zastrzeganie kar umownych w umowach gospodarczych jest stałą praktyką obrotu, niemniej późniejsze ich stosowanie w praktyce i egzekwowanie nie zawsze okazuje się proste. Jak pokazują rozstrzygnięcia sądów powszechnych również aspekty warunkujące dopuszczalność odstąpienia od umowy nie powinny być traktowane jako oczywiste. Brak prawidłowej oceny stanu faktycznego sprawy przez prawnika oraz niewłaściwe rozumienie celu oraz funkcji poszczególnych klauzul umownych, może narazić powoda jedynie na koszty sądowe. Poniższa sprawa rozpatrywana przez Sąd Apelacyjny w Katowicach dobrze oddaje potencjalne problemy, które mogą dotykać podstawowych wszak instytucji prawa cywilnego.
Powódka (wykonawca) oraz pozwany (zamawiający) zawarli umowę, której przedmiotem były prace budowlane. W jej treści przyjęto, że pozwany zapłaci karę umowną za odstąpienie od umowy przez powódkę z przyczyn, za które ponosi odpowiedzialność pozwany, w wysokości 10 % umówionego wynagrodzenia. Dodatkowo zastrzeżono, że powódce przysługuje prawo do odstąpienia od umowy, w szczególności w razie niewywiązywania się przez pozwanego z obowiązku zapłaty wynagrodzenia (częściowego lub końcowego), mimo dodatkowego wezwania przez powódkę do zapłaty, jednakże dopiero po upływie trzech miesięcy liczonych od terminu do zapłaty ustalonego w niniejszej umowie.
Powódka zgłosiła gotowość do odbioru wykonanych robót, strony podpisały protokół odbioru końcowego. Powódka wystawiła faktury VAT obejmujące wynagrodzenie za wykonane prace. Jednak wobec opóźnienia w zapłacie części wynagrodzenia powódka obciążyła pozwanego notą odsetkową. Następnie wyznaczyła pozwanemu dodatkowy termin do zapłaty, pod rygorem odstąpienia od umowy w razie bezskutecznego upływu terminu. Ostatecznie powódka złożyła pozwanemu oświadczenie, że odstępuje od umowy. W tym samym dniu, w konsekwencji odstąpienia od umowy, powódka wystawiła dla pozwanego notę obciążeniową z tytułu ww. kary umownej.
Analizując dopuszczalność odstąpienia sąd wskazał, że zgodnie z art. 491 § 1 kc, jeżeli jedna ze stron dopuszcza się zwłoki w wykonaniu zobowiązania z umowy wzajemnej, druga strona może wyznaczyć jej odpowiedni dodatkowy termin do wykonania z zagrożeniem, że w razie bezskutecznego upływu wyznaczonego terminu będzie uprawniona do odstąpienia od umowy; może również bądź bez wyznaczenia terminu dodatkowego, bądź po jego bezskutecznym upływie żądać wykonania zobowiązania i naprawienia szkody wynikłej ze zwłoki. Sąd podzielił pogląd pozwanego, że nie można odstąpić od umowy, która została już wykonana, zaś powódka wykonała całość prac objętych umową i prace to zostały odebrane, co zostało stwierdzone w protokole odbioru. Instytucja odstąpienia od umowy służy temu, żeby strona odstępująca od umowy wobec zwłoki drugiej strony umowy w wykonaniu zobowiązania była zwolniona z obowiązku spełnienia swojego świadczenia. Skoro powódka wykonała swoje świadczenie w całości, to w tej sytuacji instytucja odstąpienia w sposób oczywisty traci rację bytu. Przepis art. 491 kc jest powiązany funkcjonalnie z dalszymi przepisami regulującymi skutki niewykonania zobowiązań z umów wzajemnych. Zgodnie zaś z art. 494 kc, strona, która odstępuje od umowy wzajemnej, obowiązana jest zwrócić drugiej stronie wszystko, co otrzymała od niej na mocy umowy; może żądać nie tylko zwrotu tego, co świadczyła, lecz również naprawienia szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania. Nie taki był cel powódki, gdy składała oświadczenie o odstąpieniu od umowy. Chociaż strony dopuściły możliwość obciążenia pozwanego karą umowną w wysokości 10 % wynagrodzenia brutto za odstąpienie od umowy przez powódkę z przyczyn, za które ponosi odpowiedzialność pozwany, to jednak w okolicznościach rozpatrywanej sprawy możliwość obciążenia pozwanego karą umowną Sąd Okręgowy uznał za pozostającą w sprzeczności z funkcją kary umownej, która nie tylko stanowi dla wierzyciela surogat odszkodowania z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego, ale pełni też rolę stymulującą, bowiem zastrzeżenie kary umownej ma mobilizować dłużnika do prawidłowego wykonania zobowiązania. Zastrzeżona na wypadek odstąpienia przez powódkę od umowy kara umowna nie spełnia swego mobilizującego celu, albowiem powódka wykonała już całość przedmiotu umowy, zaś pozwany nie uregulował jedynie części należności z ostatniej faktury VAT.
Niezależnie od powyższego Sąd Okręgowy dodał, że nawet gdyby uznać odstąpienie od umowy za skuteczne, to jeżeli świadczenia obu stron są podzielne, a jedna ze stron dopuszcza się zwłoki tylko co do części świadczenia, uprawnienie do odstąpienia od umowy przysługujące drugiej stronie ogranicza się, według jej wyboru, albo do tej części albo do całej reszty nie spełnionego świadczenia, przy czym strona ta może odstąpić od umowy w całości, jeżeli wykonanie częściowe nie miałoby dla niej znaczenia ze względu na właściwości zobowiązania albo ze względu na zamierzony przez nią cel umowy, wiadomy stronie będącej w zwłoce (art. 491 § 2 kc). Świadczenie pieniężne jest świadczeniem podzielnym. Oświadczenie powódki o odstąpieniu od umowy musiałoby ograniczyć się jedynie do niespełnionej przez pozwanego części świadczenia, a to skutkowałoby tym, iż kara umowna podlegałaby obliczeniu proporcjonalnie do rozmiaru niespełnionego świadczenia.
Sąd Apelacyjny rozpoznając apelację podniósł jednak dalsze argumenty. Wykazał, że choć powódka zgłosiła żądanie zapłaty kary umownej zastrzeżonej na wypadek odstąpienia przez nią od umowy z przyczyn, za które odpowiada pozwany, w istocie domaga się zasądzenia kary umownej w celu naprawienia szkody wynikłej z braku zapłaty części wynagrodzenia (świadczenia pieniężnego), gdyż to właśnie stało się przyczyną złożenia przez nią oświadczenia o odstąpieniu od umowy. Tymczasem karę umowną można zastrzec wyłącznie w celu naprawienia szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego (art. 483 § 1 kc). W sprawie nie ma zaś mowy o jakimkolwiek niepieniężnym zobowiązaniu pozwanego, za którego niewykonanie lub nienależyte wykonanie odpowiadałby, które stałoby się przyczyną odstąpienia przez powódkę od umowy, co uprawniałoby ją do dochodzenia kary umownej za odstąpienie od umowy z przyczyn obciążających pozwanego. Chybiony jest więc argument powódki, że skoro zastrzeżenie kary umownej ma mobilizować dłużnika do prawidłowego wykonania zobowiązania, zaś pozwany wykonał pozostałą część swego zobowiązania dopiero po złożeniu przez nią oświadczenia o odstąpieniu od umowy, to ta funkcja kary umownej ma przemawiać za zasadnością powództwa w części objętej apelacją. Funkcja kary umownej nie może być przecież oderwana od treści art. 483 § 1 kc i nie może prowadzić do skutecznego zastrzeżenia kary umownej na wypadek odstąpienia od umowy przez wykonawcę z przyczyny obciążającej zamawiającego, gdy niewykonanym lub nienależycie wykonanym jego (to jest zamawiającego; w niniejszej sprawie pozwanego) zobowiązaniem jest zobowiązanie pieniężne (por. wyrok Sądu Najwyższego z 7 lutego 2007 r., III CSK 288/06, OSP z 2009 r. nr 4, poz. 39). Już tylko z tej przyczyny powództwo w omawianej części było bezpodstawne, przez co zaskarżony wyrok odpowiada prawu.
Bez znaczenia dla rozstrzygnięcia sprawy jest to, czy świadczenie niepieniężne z umowy o roboty budowlane jest podzielne, choć Sąd Apelacyjny podziela to stanowisko. Zwalczając stanowisko Sądu Okręgowego, powódka odwołała się do poglądu o niepodzielności świadczenia niepieniężnego z umowy o roboty budowlane, który wyrażony został w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 14 marca 2002 r., IV CKN 821/00, LEX nr 54375. W judykaturze Sądu Najwyższego wyrażono też pogląd przeciwny, że świadczenie wykonawcy wynikające z umowy o roboty budowlane jest podzielne w rozumieniu art. 379 § 2 kc (przykładowo wyrok Sądu Najwyższego z 19 marca 2004 r., IV CK 172/03, OSNC z 2005 r., nr 3, poz. 56), potwierdzany przez Sąd Najwyższy w kolejnych orzeczeniach. Sąd Apelacyjny podziela właśnie ten pogląd, gdyż niepodzielność przedmiotu świadczenia nie może być utożsamiana z niepodzielnością samego świadczenia. Bez potrzeby szerszej analizy zagadnienia można zatem wskazać również na inne stanowisko, zgodnie z którym o podzielności świadczenia niepieniężnego z umowy o roboty budowlane decydują postanowienia tej umowy (wyrok Sądu Najwyższego z 4 czerwca 2009 r., III CSK 337/08, LEX nr 512064).
W niniejszej sprawie nie zachodziła też sytuacja określona w art. 491 § 1 zd. 2 kpc, skoro idzie o niewykonanie przez pozwanego zobowiązania pieniężnego. Reasumując, z uwagi na wcześniejsze wyjaśnienia dotyczące treści art. 483 § 1 kc i wpływu tego przepisu na możliwość skutecznego dochodzenia kary umownej zastrzeżonej na wypadek odstąpienia od umowy, gdy przyczyną odstąpienia od niej jest niewykonanie zobowiązania niepieniężnego, ostatnio poruszone zagadnienia są jednak nieistotne dla rozstrzygnięcia, przez co zbędna jest ich szczegółowa analiza.
