Przeszło rok temu na blogu opisany został wątek dotyczący prowadzenia windykacji wobec dłużnika rzeczowego w przypadku, gdy nieruchomość obciążona hipoteką stała się przedmiotem obrotu. Obecnie natrafiłem na wyrok, który również dotyczy tego zagadnienia. Przypomnijmy - problem dotyczy podejścia do oceny, czy pozew przeciwko dłużnikowi obejmuje jego odpowiedzialność rzeczową, czy osobistą. To może mieć bowiem znaczenie w sytuacji, gdy dłużnik sprzedaje nieruchomość obciążoną hipoteką. Prezentowany niżej przypadek wskazuje na jeden ze sposobów wykazywania tej okoliczności oraz - i to chyba debiut tego zagadnienia na blogu - odnosi się do zamiany hipoteki przymusowej na hipotekę opartą o "normalny" tytuł egzekucyjny.
Powód pozwał dłużnika. Jako zabezpieczenie ustanowił hipotekę przymusową na jego nieruchomości. Zaraz potem dłużnik osobisty wyzbył się nieruchomości na rzecz innej osoby. Ostatecznie powód ten proces wygrał. I tutaj zaczyna się pierwszy problem. Co dalej z hipoteką ?
Zabezpieczenie ma oczywiście charakter tymczasowy. Powód musiał dopilnować, żeby nie wymknęło mu się z rąk. Wygrał sprawę, ale nieruchomość "wyszła" już z majątku dłużnika. Ktoś powie - skarga pauliańska ? Można, ale to przecież dodatkowy proces, koszty, czas. Trzeba było więc to dobrze rozegrać kartami, które już znalazły się na stole.
Jakie było zagrożenie ? Upadek zabezpieczenia.
Jeżeli przepis szczególny nie stanowi inaczej albo jeżeli sąd inaczej nie postanowi, zabezpieczenie udzielone według przepisów niniejszego tytułu upada po upływie dwóch miesięcy od uprawomocnienia się orzeczenia uwzględniającego roszczenie, które podlegało zabezpieczeniu, albo od uprawomocnienia się postanowienia o odrzuceniu apelacji lub innego środka zaskarżenia wniesionego przez obowiązanego od orzeczenia uwzględniającego roszczenie, które podlegało zabezpieczeniu, chyba że uprawniony wniósł o dokonanie czynności egzekucyjnych.
Co należy robić w takim wypadku? Można skorzystać (z całkiem świeżej) regulacji szczególnej.
Wierzyciel, który uzyskał hipotekę przymusową [...], może żądać, w terminie 2 miesięcy od uprawomocnienia się orzeczenia uwzględniającego roszczenie, które podlegało zabezpieczeniu, albo od uprawomocnienia się postanowienia o odrzuceniu apelacji lub innego środka zaskarżenia wniesionego przez dłużnika od orzeczenia uwzględniającego roszczenie, które podlegało zabezpieczeniu, zmiany treści hipoteki lub podstawy wpisu na podstawie tytułu wykonawczego określonego w przepisach o postępowaniu egzekucyjnym, stwierdzającego zabezpieczoną wierzytelność.
Nic nam po wyrokach, jeśli komornik nie zechce ich przyjąć. A nie zechce bez klauzuli wykonalności. A wiemy już, że pozew przeciwko jednej osobie można niekiedy zamienić w tytuł wykonawczy przeciwko innej.
Jeżeli uprawnienie lub obowiązek po powstaniu tytułu egzekucyjnego lub w toku sprawy przed wydaniem tytułu przeszły na inną osobę, sąd nada klauzulę wykonalności na rzecz lub przeciwko tej osobie, gdy przejście to będzie wykazane dokumentem urzędowym lub prywatnym z podpisem urzędowo poświadczonym.
I zataczając spory łuk - trafiamy do punktu wyjścia. Czy nasza sytuacja kwalifikuje się pod tę regulację ? Sąd Okręgowy w Krakowie uznał, że nie. Dopiero II instancja przyznała rację powodowi.
Odnotować należy, że w orzecznictwie sporne były warunki, w jakich dopuszczalne jest skorzystanie z art. 788 § 1 k.p.c. dla uzyskania tytułu wykonawczego przeciwko aktualnemu właścicielowi nieruchomości, jako dłużnikowi rzeczowemu. O ile nie budzi zastrzeżeń skorzystanie z tej instytucji w przepadku uzyskania uprzednio tytułu egzekucyjnego (prawomocnego orzeczenia sądu) przesądzającego o odpowiedzialności rzeczowej poprzedniego właściciela nieruchomości, to rozbieżność dotyczyła sytuacji, gdy do zasądzenia świadczenia dochodziło w ramach odpowiedzialności osobistej właściciela nieruchomości obciążonej hipoteką, a następnie dochodziło do przejścia własności tej nieruchomości na następcę. Trafnie powołał Sąd Okręgowy orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 8 grudnia 2016 r. (III CZP 81/16, OSNC z 2017 r., z.9, poz.96) jako zawierające dominujący pogląd w tym zakresie. W orzeczeniu tym Sąd Najwyższy wskazał, że „Tytułowi egzekucyjnemu zasądzającemu należność od dłużnika osobistego można nadać klauzulę wykonalności przeciwko nabywcy nieruchomości obciążonej hipoteką zabezpieczającą zasądzoną wierzytelność (art. 788 § 1 k.p.c.), jeżeli tytuł egzekucyjny obejmuje obowiązek zbywcy wynikający ze stosunku prawnego hipoteki”. W jego uzasadnieniu Sąd wyjaśnił, iż art. 788 § 1 k.p.c. może znaleźć zastosowanie wyłącznie wówczas, gdy chodzi o obowiązek stwierdzony w tytule egzekucyjnym. Stąd wynika konkluzja o możliwości nadania klauzuli wykonalności orzeczeniu zasądzającemu świadczenie dłużnika osobistego zabezpieczone hipoteką tylko wtedy, gdy jednocześnie istnieją przesłanki do stwierdzenia, że podstawą orzeczenia była także odpowiedzialność rzeczowa, a więc w tytule stwierdzono także obowiązek zapłaty wynikający ze stosunku hipoteki. Taki stan rzeczy występuje np. wówczas, gdy wierzyciel, powołując się na odpowiedzialność osobistą dłużnika, powołuje się w podstawie faktycznej także na zabezpieczenie hipoteczne.
Tożsamy pogląd wyraził Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 10 lipca 2015 r. (IV CZ 53/15, leX nr 1800064), podkreślając, że przy dochodzeniu przez wierzyciela od dłużnika osobistego wierzytelności zabezpieczonej hipoteką na nieruchomości stanowiącej jego własność może dojść do zbiegu odpowiedzialności dłużnika odpowiadającego osobiście i rzeczowo. Może to wynikać wprost z pozwu, na skutek oparcia podstawy faktycznej na obu odpowiedzialnościach pozwanego. Może jednak wynikać także – pośrednio – z oceny okoliczności powołanych przez powoda, wskazujących, że powództwo o zapłatę zostało oparte także o podstawę odpowiedzialności rzeczowej. W związku z tym Sąd wskazał, iż „Nie można w tym kontekście pomijać wniosku powoda o udzielenie zabezpieczenia
przez ustanowienie hipoteki, uwzględnionego w toku postępowania. Nie powinno budzić wówczas wątpliwości, że powód swoim żądaniem obejmuje również odpowiedzialność rzeczową dłużnika. Takie stanowisko procesowe powoda nie przekłada się natomiast na sposób orzekania przez sąd w przypadku uwzględnienia powództwa. W wyroku sąd zasądza wówczas jedynie określone świadczenie pieniężne. Nie sprzeciwia się to jednak możliwości uznania, że tytuł egzekucyjny został wydany jednocześnie zarówno przeciwko dłużnikowi osobistemu, jak i dłużnikowi rzeczowemu.”.
Co w tym wypadku było bardzo pomocne ? Zabezpieczenie poprzez ustanowienie hipoteki przymusowej. Trudno nie zgodzić się z sądem, że bezpośrednio nawiązuje to do odpowiedzialności rzeczowej dłużnika.
Pogląd ten Sąd Apelacyjny podziela. Odpowiada bowiem specyfice związanej z ustanowieniem hipoteki tytułem zabezpieczenia. Hipoteka taka ma charakter akcesoryjny względem postępowania sądowego co do istotny, a jednocześnie ma zapewnić osiągnięcie wykonalności zapadłego w sprawie wyroku. W tym znaczeniu powód, dochodząc świadczenia od dłużnika osobistego, doprowadzając do uzyskania zabezpieczenia roszczenia poprzez ustanowienie hipoteki, odwołuje się także do jego odpowiedzialności rzeczowej. Nie bez znaczenia jest także okoliczność, że odmienny pogląd mógłby prowadzić do iluzoryczności ochrony wynikającej z tej postaci zabezpieczenia, a przynajmniej do znacznego utrudnienia skorzystania z ustanowionego zabezpieczenia, pomimo prawidłowego działania wierzyciela. Prowadziłby bowiem, w przypadku przeniesienia własności nieruchomości, na której – tytułem zabezpieczenia – ustanowiono hipotekę, po udzieleniu zabezpieczenia, do konieczności prowadzenia przez wierzyciela kolejnego procesu – tym razem przeciwko nabywcy nieruchomości, jako dłużnikowi rzeczowemu.
To wszystko w sytuacji, w której oczywistym pozostaje, że – jak tego wymaga art. 1112 u.k.w.h. – tytuł egzekucyjny stwierdza zabezpieczoną hipoteką wierzytelność.
Dla praktyków interesujący może być sposób sformułowania rozstrzygnięcia (w kontekście ujmowania podobnych wniosków).
nadać klauzulę wykonalności tytułowi egzekucyjnemu - wyrokowi Sądu Okręgowego w K. z dnia 12 października 2016 r., sygn. akt (...), w zakresie jego punktów I i IV, z uwzględnieniem zmiany wynikającej z pkt 1 wyroku Sądu Apelacyjnego w K.z dnia 19 listopada 2018 r., sygn. akt (...)- przeciwko P. K., z zastrzeżeniem na jej rzecz prawa powoływania się na ograniczenie zakresu jej odpowiedzialności do składnika majątkowego w postaci nieruchomości, dla której Sąd Rejonowy dla K. w K. prowadzi księgę wieczystą nr KW (...) oraz do kwoty 1.443.617,94 zł (jeden milion czterysta czterdzieści trzy tysiące sześćset siedemnaście złotych 84/100);
Wyrażone powyżej ograniczenie przedmiotowe dotyczy w sposób naturalny odpowiedzialności rzeczowej. Ograniczenie kwotowe dotyczy natomiast wartości, na jaką ustanowiona została hipoteka. Zaznaczenia wymaga także na koniec fakt, że odpowiedzialność nowego właściciela objęła tutaj także koszty procesu w pierwszej sprawie. Zabezpieczenie hipoteczne dotyczy bowiem także odsetek i kosztów procesu. Trudno o lepszy instrument przy windykacji.
