Odwołanie darowizny jest, wbrew społecznemu postrzeganiu, instytucją bardzo rygorystyczną i w praktyce dość trudną do skutecznego przeprowadzenia. Obiektywną ocenę określonych zdarzeń przez osoby zainteresowane z pewnością utrudniają emocje, które są nieodzownym elementem stanów faktycznych stanowiących podstawę do oceny prawnej. Poza wykładnią pojęcia „rażąca niewdzięczność” , niemożliwą do jednoznacznego zdefiniowania na potrzeby generalnego wpisu, istotne nieraz są także inne elementy, co do których orzecznictwo przyjęło pewne ogólniejsze i bardziej uniwersalne podejście.
Dużą trudność dowodową w procesach dotyczących odwołania darowizny stanowi precyzyjne określenie na osi czasu relewantnych dla sprawy zdarzeń. Darowizny składników majątkowych o dużej wartości dokonywane są z reguły pomiędzy osobami bliskimi, których wzajemne relacji, kontakty i stosunki mają charakter długotrwały i często intensywny. Nie zawsze łatwe jest ustalenie, czy motywem odwołania darowizny są faktycznie konkretne zdarzenia przywołane przez darczyńcę, czy jednak mamy do czynienia jedynie z przysłowiową iskrą, która – choć obiektywnie mało istotna - po prostu rozpala zalegające od wielu lat pokłady żalu, pretensji, czy nieporozumień. Z tych względów – jak to dobrze ukazuje poniżej cytowane uzasadnienie wyroku Sądu Apelacyjnego w Poznaniu (Sygn. akt I ACa 1310/15) – kluczowe jest oddzielenie i selekcja tych wszystkich zdarzeń i stanów faktycznych, które mają pośredni związek z aktualnym konfliktem. Konieczne jest precyzyjne określenie ram czasowych, które mają znaczenie dla rozpoznania takich spraw - warto wiedzieć, jakie fakty na osi czasu są przyjmowane za takie istotne punkty graniczne.
Oczywiście należy także uczynić zastrzeżenie, że poniższe rozważania mają charakter uproszczony, jako że sąd w wyroku uwzględnia stan sprawy na datę wyrokowania. Tym samym zdarzenia, które nie mieszczą się w wyznaczonych punktach granicznych, również mogą mieć znaczenie dla rozstrzygnięcia – żeby wspomnieć tylko możliwość przebaczenia obdarowanemu przez darczyńcę.
Jeśli chcemy zacząć od bardziej oczywistego aspektu, to należy rozpocząć od końca, tj. momentu odwołania darowizny. Jest to bowiem finalny rezultat określonego ciągu zdarzeń. Kluczowe dla dalszych ustaleń będą bowiem przyczyny dokonania odwołania darowizny i siłą rzeczy przyczyny te muszą wystąpić przed datą złożenia takiego oświadczenia przez darczyńcę.
Podkreślić należy, że ocena skuteczności odwołania darowizny dokonywana jest według stanu z daty złożenia oświadczenia w tym przedmiocie, badaniu zatem podlega czy w momencie złożenia oświadczenia o odwołaniu darowizny istniały przesłanki z art. 898 § 1 k.c. (vide: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14 grudnia 2011r. III CSK 260/11 LEX nr 1108563, tudzież wyroki Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 9 kwietnia 2015r. IACa 820/14 LEX nr 1782075, Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 4 lipca 2013r. IACa 571/13 LEX nr 1353805, Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 27 czerwca 2013r. IACa 419/13 LEX nr 1353798). Zatem punktem wyjścia do dokonania oceny czy obdarowana dopuściła się rażącej niewdzięczności w stosunku do darczyńcy musi być treść oświadczenia darczyńcy i wskazywane przez niego przyczyny odwołania darowizny (vide: wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 3 lipca 2014r. IACa 305/14 LEX nr 1489080, wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 16 stycznia 2013r. IACa 1111/12 LEX nr 1264389 ). W realiach niniejszej sprawy oznacza to, że rzeczą Sądu było zbadanie czy zachowania pozwanej wskazane w piśmie powoda z dnia 9 maja 2012r. można uznać za rażąco niewdzięczne w rozumieniu art. 898 § 1 k.c. w stosunku do powoda. Konsekwencją uznania powyższego jest fakt, że Sąd nie bada, czy działania lub zachowania pozwanej, mające miejsce po dniu 9 maja 2012r., można uznać za przyczynę odwołania darowizny, gdyż - z oczywistych względów - nie były one wskazane w piśmie o odwołaniu darowizny z dnia 9 maja 2012r.
Powyższe założenie trudno kwestionować, jako że opiera się na logicznych i racjonalnych podstawach. Z reguły też odwołanie darowizny nie wygasza sporu zainteresowanych, a wręcz mocno go podsyca. Negatywne relacje między zainteresowanymi mogą eskalować. I choć dla pierwotnych przesłanek nie będzie to miało znaczenia, to niewykluczone jest, że taka eskalacja może być podstawą do złożenia nowego (niejako ostrożnościowego i zakładającego nieskuteczność pierwotnego odwołania) oświadczenia o odwołaniu darowizny. Przy uwzględnieniu jednak sprowokowanych przez darczyńcę przyczyn takiej eskalacji, choćby prawnie nieskutecznych.
Ciekawszy problem dotyczy przypadku, gdy przyczyny odwołania darowizny wystąpiły przed datą jej udzielenia, ale darczyńca dowiedział się o nich już po tej dacie. W orzecznictwie przyjęto, że taki przypadek nie mieści się w zakresie instytucji odwołania darowizny. Przykład z omawianej sprawy - darczyńca dowiedział się po dacie darowizny, że dziecko, które wychowywał z obdarowaną jako własne, nie jest jednak jego dzieckiem. Do zdrady obdarowanej doszło natomiast przed datą darowizny.
W piśmiennictwie podkreśla się, że odwołanie darowizny z powodu rażącej niewdzięczności obdarowanego może dotyczyć zarówno darowizny już wykonanej jak i umowy zobowiązującej, ale jeszcze niewykonanej, jedyną przesłanką dopuszczalności odwołania darowizny jest w tym wypadku rażąca niewdzięczność obdarowanego, która musi przy tym wystąpić po zawarciu umowy darowizny; gdyby zdarzenie uzasadniające przyjęcie rażącej niewdzięczności miało miejsce przed zawarciem umowy darowizny, a darczyńca dowiedział się o nim dopiero po jej zawarciu, nie mógłby darowizny odwołać w trybie przewidzianym w art. 898 k.c. w zw. z art. 900 k.c., okoliczności wcześniejsze mogą być jedynie podstawą uchylenia się od skutków oświadczenia woli ze względu na jego wadę (vide: Stanisław Dmowski Komentarz do art. 898 k.c. stan prawny na 15 kwietnia 2011r., Komentarz LexisNexis 2011; tudzież Kodeks cywilny Komentarz pod redakcją Jacka Gudowskiego Zobowiązania III. cz.2 LexisNexis Warszawa 2013 str. 1119; Zdzisław Gawlik Komentarz do art. 898 k.c. stan prawny na 1 sierpnia 2014r. Komentarz Lex 2014 teza 9; Gerard Bieniek, Helena Ciepła, Stanisław Dmowski, Jacek Gudowski, Krzysztof Kołakowski, Marek Sychowicz, Tadeusz Wiśniewski, Czesława Żuławska Komentarz do kodeksu cywilnego Księga trzecia Zobowiązania Tom II stan prawny na dzień 1 października 1996r. Wydawnictwo Prawnicze Warszawa 1997 str. 496 oraz wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 19 grudnia 2013r. IACa 551/13 LEX nr 1409071).
A na zakończenie uzasadnienia nie zabrakło jeszcze delikatnego wytyku wobec (pełnomocnika) powoda w zakresie aktywności dowodowej w procesie. Prawda, że z perspektywy samej tylko lektury prawomocnego już wyroku tego typu zastrzeżenia jawią się bardzo jednoznacznie? Trzeba pamiętać, że z reguły - analizując cały kontekst sprawy - to już takie oczywiste być nie musi. Mniejsza jednak z tym - pozostaje zamknąć wpis sentencją, że jeśli już uczyć się na błędach, to jednak najlepiej tylko na cudzych.
Wskazać należy, że z zeznań świadków przesłuchanych w niniejszej sprawie nie wynika w jakiej dacie (okresie) przedstawiane przez nich fakty miały miejsce. Świadkowie nie podawali dat, zaś powód reprezentowany przez profesjonalnego pełnomocnika poprzez zadawanie pytań nie dążył do ustalenia kiedy przedstawiane wydarzenia miały miejsce. O tyle jest to istotne, że pozew o rozwód wpłynął do sądu w dniu 27 września 2011r., powód informację o tym, że nie jest ojcem C. powziął z zeznań B. K. - matki pozwanej złożonych w dniu 9 marca 2012r. (vide: wyjaśnienia powoda - k. 67 akt), oświadczenie o odwołaniu darowizny jest z 9 maja 2012r., zaś świadkowie byli słuchani w sprawie w 2014r. i 2015r., a więc po upływie co najmniej dwóch lat licząc od daty oświadczenia o odwołaniu darowizny, kiedy to już zakończyła się sprawa karna, ale jeszcze trwała, bądź była nieprawomocnie zakończona sprawa o rozwód.
