Zakres swobody sądu w interpretacji prawa

Uwzględniając normę konstytucyjną, iż sędziowie w sprawowaniu swojego urzędu są niezawiśli i podlegają tylko Konstytucji oraz ustawom, warto zastanowić się nad rola uchwał Sądu Najwyższego. Generalnie przyjmuje się, że skoro sędziów nie wiążą w ramach orzekania precedensy, to w zakresie własnej interpretacji prawa mają swobodę w orzekaniu. Jeśli przepisy są niejasne i pozostawiają duży margines na interpretację, a rezultaty wykładni dodatkowo zostaną dobrze uzasadnione, to nic w tym dziwnego, że w niektórych sprawach w niemal identycznych stanach prawnych i faktycznych, orzeczenia mogą być całkowicie odmienne. Linia orzecznicza w danej materii się zmienia, co zresztą widać najlepiej po sprzecznych orzeczeniach samego Sądu Najwyższego, zestawionych w dłuższej perspektywie lat.

Pewność prawa to jednak kluczowy atrybut dobrze funkcjonującego państwa, stąd istnieją mechanizmy, które rozbieżności w orzecznictwie eliminują. Jeżeli bowiem w orzecznictwie sądów powszechnych, sądów wojskowych lub Sądu Najwyższego ujawnią się rozbieżności w wykładni prawa, Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego może przedstawić wniosek o ich rozstrzygnięcie Sądowi Najwyższemu w składzie siedmiu sędziów lub innym odpowiednim składzie. Z takim wnioskiem mogą wystąpić również Rzecznik Praw Obywatelskich i Prokurator Generalny oraz, w zakresie swojej właściwości, Rzecznik Praw Dziecka, Przewodniczący Komisji Nadzoru Finansowego i Rzecznik Ubezpieczonych.Dodatkowo : uchwały pełnego składu Sądu Najwyższego, składu połączonych izb oraz składu całej izby z chwilą ich podjęcia uzyskują moc zasad prawnych. Skład siedmiu sędziów może postanowić o nadaniu uchwale mocy zasady prawnej.

Czym skutkuje wykreowanie takiej zasady prawnej ? Jeżeli jakikolwiek skład Sądu Najwyższego zamierza odstąpić od zasady prawnej, przedstawia powstałe zagadnienie prawne do rozstrzygnięcia pełnemu składowi izby. Odstąpienie od zasady prawnej uchwalonej przez izbę, przez połączone izby albo przez pełny skład Sądu Najwyższego wymaga ponownego rozstrzygnięcia w drodze uchwały odpowiednio przez właściwą izbę, połączone izby lub pełny skład Sądu Najwyższego. Jeżeli skład jednej izby Sądu Najwyższego zamierza odstąpić od zasady prawnej uchwalonej przez inną izbę, rozstrzygnięcie następuje w drodze uchwały obu izb. Izby mogą przedstawić zagadnienie prawne do rozpoznania przez pełny skład Sądu Najwyższego.

Mamy zatem odniesienie co do wpływu zasad prawnych na sam Sąd Najwyższy. Co do sądów powszechnych niewątpliwie pośrednio ma to również istotne znaczenie, gdyż na ich linię orzeczniczą mocno oddziałuje autorytet Sądu Najwyższego. Nie dotyczy to jednak wyłącznie sfery psychicznej procesu stosowania prawa w sądach powszechnych. Ma również typowo procesowe znaczenie, które aktualizuje się w sytuacji, gdy sąd powszechny zignoruje nawet nie tyle zasadę, co uchwałę SN. Skoro precedensy się w naszym porządku prawnym nie przyjęły, a sąd jest związany tylko konstytucją i ustawami, to czy nadmierna samodzielność tez uzasadnienia danego wyroku, który idzie jawnie pod prąd twierdzeniom aktualnych uchwał prawnych, może być samoistnym przedmiotem zarzutu procesowego apelacji? Czy też jedyne co zostaje to wejść w polemikę merytoryczną z nadzieją, że sąd odwoławczy ma inny pogląd niż I instancja ?

Najlepiej oczywiście zrobić i jedno, i drugie. Niemniej pierwsza kwestia jest ciekawsza i ostatnio była przedmiotem analiz Sądu Najwyższego. Otóż zignorowanie przez sąd orzekający uchwały składu siedmiu sędziów SN, która zapoczątkowała późniejsze jednolite orzecznictwo, wraz z pominięciem tez stanowiących podstawy jej wydania, stanowi kwalifikowane naruszenie prawa. I to nie tylko takie, które pomoże zapunktować w apelacji. Jest to bowiem wystarczająca przesłanka dla stwierdzenia niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia w trybie art. 424(1) i nast. kpc. O ile bowiem przesłanki takiej nie da się potwierdzić w przypadku, gdy sąd orzekający opowiada się za jedną z możliwych interpretacji przepisów prawa, to przy konfrontacji ze wskazaną uchwałą sytuacja rysuje się odmiennie. Odrzucenie jej tez i przyjęcie przeciwnego stanowiska, bez odniesienia się do argumentów leżących u podstaw uchwały, uderza w istotę funkcji Sądu Najwyższego nakierowaną na zapewnienie zgodności z prawem i jednolitości orzecznictwa. Jeśli zatem dany problem wywoływał kontrowersje w orzecznictwie i właśnie w celu usunięcia tych rozbieżności wydano taką uchwałę, to sąd powszechny nie może tego faktu zignorować i wyrokować w taki sposób jakby uchwały nie było. Powinien zatem zawsze odnieść się do jej argumentacji, jako że nie sposób wykluczyć, aby kompleksowa polemika z wyrażonymi tam racjami była z góry skazana na porażkę. Wszak co jakiś czas następuje zwrot w linii orzeczniczej, który toruje sobie drogę do Sądu Najwyższego indywidualnymi orzeczeniami sądów powszechnych najniższego szczebla.